Kısraklarda Seksüel Siklus
SEKSÜEL SİKLUSUN MEVSİMLE İLİŞKİSİ
Kısraklarda üreme faaliyetlerinin başlaması gün ışığı süresi, beslenme durumu ve çevre ısısı il ilişkilidir. Günlerin uzaması ovarium aktivitesi üzerine uyarıcı etki yapar. Sun’i ışıkla da çiftleşme mevsimi değiştirilebilir ve kontrol edilebilir. Beslenme ve iklim şartlarının da siklik aktivitenin başlamasında önemli etkisi vardır. Kısraklarda hipofiz bezinin fonksiyonları ışık aracılığı ile düzenlenmektedir. Gözün retinası uzayan ışık süresine bağlı olarak sinirler aracılığı ile epifiz bezine ulaşır ve melatonin salgısını inhibe eder. Melatonin, kısraklarda antigonadotropik etkiye sahiptir ve GnRH ile negatif bir ilişkisi vardır. Işığın artması ile melatonin kan düzeyi düşerek gonadotrop hormonlar üzerindeki etkisi ortadan kalkar ve gonadotropik hormonların sekresyonu artar.
Anöstrusten çiftleşme mevsimine geçiş döneminde, hipotalamustan salınan GnRH miktarının artması ile adenohipofiz uyarılır ve FSH salgılanır. Ancak FSH salgısındaki bu artış ile ovarium faaliyetleri hemen başlamaz. İlk FSH salgısı düşük düzeyde anöstrus döneminde de devam eder. Bu dönemde 3-4 adet follikül gelişir, fakat ovule olmaz. Bu follikül gelişimine bağlı olarak kısraklar 12-14 gün aralıklarla ovulasyonsuz östrus gösterir. Bu geçiş dönemindeki östrus süreleri normalden daha uzundur. Ancak mevsim ilerledikçe bu süreler normale döner.
Kısraklarda seksüel siklus proöstrus, östrus, metöstrus ve diöstrus safhalarından oluşur. Kısrakta östrus süresi çok değişken olmakla birlikte, diöstrus süresi oldukça sabittir. Kısrakta östrus 5-7 gün, diöstrus 13-15 gün sürer
SEKSÜEL SİKLUSUN HORMONAL MEKANİZMASI
LH salgısı diğer türlerden farklı olarak ani değildir. Siklusun luteal fazında en düşük düzeydedir. Kısraklarda, diğer türlerdeki preovulatör LH zirvesi görülmez. LH ovulasyondan 5-6 gün öncesine kadar tedricen yükselir ve yüksek kalır. LH, bu suratle asıl folliküler büyüme, olgunlaşma ve ovulasyonu uyarır. Ovulasyondan sonraki ikinci günde en yüksek seviyeye ulaşır.
Serum östradiol konsantrasyonu siklusun büyük bölümünde düşüktür. Ovulasyondan iki gün önce zirve yapar ve ovulasyondan iki gün sonra da eski düzeyine iner.
Progesteron, ovulasyon sonrası 6.günde, 6-10 ng/ml ile en yüksek düzeyine ulaşır. Corpus luteum siklusun 14. Gününde maksimuma ulaşır, 13-14 gün aktiftir ve yoğun biçimde progesteron salgılar. Bundan sonra yavaş yavaş progesteron seviyesi düşer.
Diğer türlerde olduğu gibi PGF₂α kısraklarda da luteolitik aktiviteye sahiptir. PGF₂α 13-16. Günlerde uterus endometriumundan salgılanmaya başlar. PGF₂α ovarium üzerindeki corpus luteuma diğer türlerde olduğu gibi ovarium arterleri aracılığı ile etki edebileceği gibi genel dolaşıma gidedek de etki eder.
ÖSTRUS SİKLUSUNUN EVRELERİ
ÖSTRUS VE BELİRLENMESİ
Kısrak, östrusu uzun olan hayvanlardan birisidir. Ortalama 5-7 (3-9) gün sürer. Kısrakta östrus belirtileri aygır olduğunda en iyi şekilde saptanabilir. Bu belirtileri gözlemek için deneyimli olmak gereklidir. Östrustaki kısrak aşırı duyarlı ve saldırgandır. Vücut ısısı artar, kişner, diğer kısrak ve aygırları arar ancak, ineklerde olduğu gibi homoseksüel davranışlar bunlarda görülmez. Sık sık idrar yapma pozisyonu alıri idrar yapar, kuyruğunu kaldırır, vulva şişer ve genişle, vulvadan bol miktarda müköz akıntı gelir. Kısrakta seksüel siklus sırasında vulvadan kan gelmez. En önemli belirtisi ise aygırı görünce kuyruğunu kaldırıp vulvayı açarak clitoris i göstererek aygırın önünde durup çiftleşmeyi kabul etmesidir. Ovulasyon sonrası yaklaşık 48 saat içinde östrus belirtileri ortadan kalkar. Ovulasyon ise spontan olarak östrus bitiminden 24-48 saat önce şekillenmektedir.
Kısraklar doğum sonrası 6-12 gün sonra östrus gösterir. Buna tay kızgınlığı ismi verilir. Bu esnada kısraklar tohumlanabilir., ancak yaşlı kısrakların ve doğumu normal olmayanların, puerperal bir bozukluk geçiren hayvanların, tay kızgınlığında tohumlanmaları pek tavsiye edilmez.
Kısraklarda ideal tohumlama, östrus semptomlarının görülmeye başlamasından itibaren 24-48 saatte bir defa tekrarlanarak yapılmalıdır.
METÖSTRUS
Östrus devresinde artan östrojenik hormon düzeyinin hipofiz ön lobunu etkileyerek, LH yapımını ve salınımını uyarması ile şekillenen ovulasyondan sonra granuloza hücreleri hızla gelişerek corpus luteum’u oluştururlar. Granuloza hücreleri, progesteron hormonu salgılarlar, bu hormonun etkisi ile gonadotropinlerin salınımı inhibe edilir. Metöstruste mukus sekresyonu azalır ve endometrium bezleri hızla gelişir. Metöstrusun son yarısında, uterus daha yumuşak bir hal alır. Metöstrus süresi, ovumun uterusa ulaşma süresi kadar, yaklaşık 3-4 gündür.
ANÖSTRUSA GEÇİŞ
Bu dönem kısraklarda çok iyi bilinmemektedir. Bunun önemli iki sebebi; kısraklara göre bu dönemin çok değişken olması ve yine bu döneme ilgili yapılan araştırmaların çok az olmasıdır. Bu dönemde ovaryum faaliyetleri azalmıştır. FSH sekresyonu vardır, LH sekresyonu ise ovulasyon oluşturacak düzeyde değildir. Hipofiz ve hipotalamus fonksiyonundaki genel düşüş anöstrusa geçiş dönemini başlatır.
ANÖSTRUS
Öğrenme serüvenimiz asla bitmeyecek, öğrenmek için öğrenci olmaya devam…
Veteriner Hekim